Guzkowe zmiany powiek mogą występować w różnych formach, takich jak narośle, grudki, brodawczaki, torbiele, znamiona barwnikowe czy owrzodzenia. Aby określić, czy zmiana ma charakter łagodny czy złośliwy, konieczna jest konsultacja okulistyczna, która decyduje o dalszym leczeniu.

Czym są łagodne zmiany grudkowe powiek, jakie są ich przyczyny i jaki mają związek z wirusem brodawczaka ludzkiego?

Nowotwory powiek mogą mieć zarówno łagodny, jak i złośliwy charakter, a ich źródłem najczęściej jest naskórek, rzadziej skóra właściwa i jej struktury, takie jak gruczoły łojowe, potowe czy mieszki włosowe. Poniżej opisano niebarwnikowe zmiany skórne, natomiast zmiany barwnikowe zostały omówione w odrębnym artykule.

Najważniejsze czynniki ryzyka powstawania guzów skóry to:

• wiek pacjenta,

• rodzaj skóry,

• ekspozycja na promieniowanie UV,

• wrodzone lub nabyte osłabienie układu odpornościowego.

  
  

Infekcja wirusem brodawczaka ludzkiego może również przyczyniać się do powstawania tych zmian. Kluczowe jest rozróżnienie między nowotworami łagodnymi a złośliwymi. Na złośliwy charakter guza mogą wskazywać pewne czynniki ustalone w wywiadzie medycznym, takie jak: nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV (zwłaszcza oparzenia słoneczne w dzieciństwie, w tym pęcherzowe), palenie tytoniu, wcześniejsze leczenie promieniowaniem jonizującym, historia raka skóry oraz cechy fenotypowe, takie jak jasna karnacja, rude włosy i niebieskie tęczówki u pacjenta lub jego przodków.

Wśród łagodnych guzkowych zmian powiek najczęściej występują brodawczaki. Drugą pod względem częstości zmianą są torbiele nabłonkowe, stanowiące około 18% usuniętych zmian skórnych w okolicy gałki ocznej. Trzecim najczęściej spotykanym typem łagodnych zmian okołogałkowych są znamiona barwnikowe.

OBJAWY GUZÓW POWIEK

Większość guzów powiek ma charakter łagodny i nie stanowi zagrożenia dla życia. Kluczowe jest jednak ich odróżnienie od zmian złośliwych. Na potencjalnie nowotworowy charakter zmiany mogą wskazywać:

• owrzodzenie z towarzyszącym krwawieniem, powstawaniem krost lub wydzieliną,

• nieregularne zabarwienie,

• uniesione brzegi przypominające masę perłową,

• widoczne drobne naczynia krwionośne w obrębie zmiany,

• uszkodzenie brzegu powieki przez guz,

• utrata rzęs w okolicy zmiany.

Poniżej przedstawiono cechy charakterystyczne łagodnych guzków, które mogą być:

• wynikiem rozrostu naskórka,

• pochodzenia gruczołów łojowych,

• związane z gruczołami potowymi (ekrynowymi i apokrynowymi),

• wywodzące się z mieszków włosowych.

RODZAJE ZMIAN: zrogowacenia, tłuszczaki, brodawki, żółtaki i inne

Zmiany powiek związane z rozrostem naskórka

Wśród guzów powiek powstałych na skutek nadmiernego rozrostu naskórka wyróżnia się: rogowacenie łojotokowe (brodawka łojotokowa), brodawkę pospolitą, róg skórny, mięczaka zakaźnego, prosaki oraz torbiele naskórkowe.

Rogowacenie łojotokowe to częsta zmiana skórna, występująca głównie u osób w średnim i starszym wieku. Może przybierać różne formy – od płaskich, gładkich i tłustych grudek w różnych odcieniach po uszypułowane guzki czy struktury o brodawkowatej powierzchni. Choć dokładna przyczyna ich powstawania nie jest znana, częściej rozwijają się na skórze narażonej na promieniowanie UV.

Brodawka pospolita (verruca vulgaris) jest wywoływana przez wirus brodawczaka ludzkiego (HPV), głównie typy 6 i 11. Na skórze powiek występuje rzadko, a jej charakterystycznym objawem są szorstkie, nierówne grudki z nadmiernym rogowaceniem.

Róg skórny to zmiana wynikająca z nadmiernego rogowacenia naskórka, w której gromadzą się żółtobrunatne masy rogowe o chropowatej powierzchni. Kształt guza może przypominać róg, a jego obecność wymaga biopsji, gdyż może towarzyszyć zarówno łagodnym, jak i złośliwym zmianom skórnym. Ostateczną diagnozę ustala się na podstawie badania histopatologicznego.

Mięczak zakaźny to wirusowa zmiana skórna, często występująca u dzieci, a u dorosłych może sugerować osłabienie odporności. Guzki te mają półprzezroczysty, woskowy wygląd z charakterystycznym zagłębieniem w centrum, z którego po uciśnięciu wydobywa się kaszkowata treść. Gdy pojawiają się na brzegu powieki, mogą wywoływać przewlekły stan zapalny spojówek i rogówki.

Prosaki to drobne torbiele naskórkowe, zawierające masy łojowo-rogowe (keratynę). Mogą powstawać spontanicznie lub w wyniku gojenia się pęcherzykowych zmian skórnych. Mają barwę od woskowobiałej do żółtej i średnicę 1–2 mm. Są szczególnie częste u noworodków.

Torbiele naskórkowe (kaszaki) rozwijają się w obrębie mieszków włosowych lub gruczołów łojowych. Mogą powstawać samoistnie lub w wyniku urazu, rosnąc powoli. Mają okrągły kształt, gładką powierzchnię i cielisty kolor, a ich wielkość może wynosić od kilku milimetrów do kilku centymetrów. W niektórych przypadkach w ich centrum widoczny jest otwór będący zaczopowanym kanałem włosa. Po pęknięciu lub wyciśnięciu uwalnia się kaszkowata treść.

Torbiel mieszka włosowego występuje głównie na owłosionej skórze głowy i w okolicach małżowin usznych, rzadziej między brwiami. U około 25% pacjentów dochodzi do jej zwapnienia, co prowadzi do powstania twardego guza.

Kępki żółte (xanthelasma) to płaskie, żółtawe zmiany pojawiające się najczęściej w przyśrodkowej części powiek dolnych i górnych. Mają tendencję do powolnego wzrostu i mogą się ze sobą zlewać. Stanowią głównie problem estetyczny, choć ich obecność może wiązać się z podwyższonym poziomem lipidów we krwi. W badaniu histologicznym wykazują nagromadzenie makrofagów wypełnionych cholesterolem, ale u większości pacjentów poziom cholesterolu jest prawidłowy.

Guzki pochodzące z gruczołów łojowych powiek

Zmiany zapalne związane z gruczołami łojowymi, takie jak gradówka i jęczmień, zostały omówione w innym miejscu.

Przerost gruczołów łojowych objawia się jako drobne, miękkie, żółtawe grudki z centralnym zagłębieniem, najczęściej pojawiające się na czole i policzkach. Zmiany te występują głównie u osób po 40. roku życia. W niektórych przypadkach mogą być związane z zespołem Torre-Muir, który wiąże się m.in. z torbielami łojowymi, keratoacanthoma oraz zwiększonym ryzykiem nowotworów złośliwych narządów wewnętrznych, takich jak żołądek, jelita, jajniki czy nerki.

Gruczolak łojowy to łagodna zmiana skórna, która przybiera postać żółtawej grudki. Najczęściej lokalizuje się na twarzy lub na owłosionej skórze głowy.

Zmiany wywodzące się z gruczołów potowych

Zmiany skórne związane z gruczołami potowymi można podzielić na te pochodzące z gruczołów ekrynowych i gruczołów apokrynowych.

• Gruczoły ekrynowe są rozmieszczone na całej powierzchni skóry i wydzielają pot poprzez proces, w którym dochodzi do częściowego uszkodzenia komórek wydzielniczych.

• Gruczoły apokrynowe są związane z mieszkami włosowymi i występują w określonych miejscach, takich jak pachy, pachwiny, okolice narządów płciowych, brodawki sutkowe i powieki. Wydzielanie potu w tych gruczołach odbywa się bez całkowitego zniszczenia komórek wydzielniczych.

Guzy pochodzące z ekrynowych gruczołów potowych

• Łagodny gruczolak potowy (syringoma) – częściej występuje u kobiet oraz u młodych osób w okresie dojrzewania. Objawia się licznymi, drobnymi (1–2 mm) grudkami o białej lub bladożółtej barwie i woskowej powierzchni. Najczęściej pojawia się na dolnej powiece, ale może także występować na policzkach, pod pachami czy na mostku.

• Kłębkowy gruczolak potowy ekrynowy (spiradenoma) – rzadko występująca, łagodna zmiana w postaci pojedynczego guzka, pojawiająca się głównie u młodych dorosłych. Choć jest rzadko spotykany na powiekach, może powodować silny ból.

• Acrospiroma ekrynowe (jasnokomórkowa hidroadenoma) – to pojedynczy, przesuwalny pod skórą guz.

• Ekrynowe hidrocystoma – występuje najczęściej na dolnej powiece i twarzy w formie drobnych guzków (1–3 mm średnicy). Są to torbiele retencyjne, które powiększają się w warunkach wysokiej temperatury i wilgotności, gdy zwiększa się wydzielanie potu.

• Guzy pochodzące z apokrynowych gruczołów potowych obejmują torbiel potową (hidrocystoma, cystadenoma) oraz oblak (cylindroma). Torbiel potowa to najczęściej spotykana pojedyncza torbiel o gładkiej powierzchni, która jest półprzezroczysta, niebieskawa i znajduje się głęboko pod skórą. Powstaje z gruczołów Molla i występuje głównie wzdłuż brzegów powiek, szczególnie w okolicy kącików. Oblak to rzadki guz, który pochodzi z wczesnych, prymitywnych gruczołów potowych. Zwykle występuje pojedynczo, choć czasami może występować w skupiskach. Ma kopulasty kształt, gładką powierzchnię w kolorze skóry i może dziedziczyć się autosomalnie dominująco.

  
  

Guzy pochodzące z mieszków włosowych

Guzy pochodzące z mieszków włosowych obejmują m.in. nabłoniak włosowy, znamię mieszkowe, osłonkowiec włosowy i nabłoniak wapniejący Malherbe’a. Nabłoniak włosowy to małe, skórne grudki, które mogą występować na powiekach lub czole. Czasami na ich powierzchni widoczne są rozszerzone naczynia krwionośne (teleangiektazje), co może utrudniać odróżnienie ich od raka podstawnokomórkowego. Znamię mieszkowe to pojedynczy guzek, który występuje u dorosłych, czasem z centralnym zagłębieniem na szczycie. Osłonkowiec włosowy przypomina brodawki, jednak mikroskopowo w okolicach mieszka włosowego znajdują się komórki zawierające glikogen. Nabłoniak wapniejący Malherbe’a to guz wywodzący się z macierzy włosa, który zwykle pojawia się w obrębie brwi lub centrum powieki. Jest to pojedynczy, dobrze odgraniczony guzek, który może być czerwony lub purpurowy, rośnie powoli i osiąga średnicę 3 cm, po czym twardnieje. Częściej występuje u młodych dorosłych.

Co robić, gdy pojawią się objawy?

W przypadku pojawienia się guzów na powiekach pacjent powinien udać się do lekarza okulisty w celu diagnozy i podjęcia odpowiedniego leczenia. Jeśli zmiany są łagodne, wczesne leczenie może przynieść doskonałe wyniki kosmetyczne i zapobiec trwałym deformacjom powiek oraz twarzy.

Jak lekarz diagnozuje problem?

Do postawienia diagnozy pomocne jest badanie przy użyciu mikroskopu okulistycznego (lampy szczelinowej), choć czasami samo badanie kliniczne nie wystarcza, by ustalić ostateczną diagnozę. Wiele zmian skórnych może wyglądać podobnie na pierwszy rzut oka, mimo że różnią się budową histopatologiczną. W związku z tym często wykonuje się biopsję zmiany.

Biopsja z wycięciem zmiany pozwala nie tylko na

określenie charakteru guza, ale także na jego całkowite usunięcie. Zwykle do tej procedury kwalifikują się małe zmiany, które znajdują się daleko od kącika oka, nie obejmują brzegu powieki ani jej centrum. Jednak chirurdzy często decydują się na usunięcie bardziej skomplikowanych guzów podczas jednej operacji, aby zaoszczędzić pacjentowi kolejnych zabiegów oraz stresu i niedogodności z nimi związanych.

Biopsja diagnostyczna polega na pobraniu fragmentu guza z reprezentatywnego obszaru zmiany. Próbka powinna zawierać zdrowe brzegi, być wystarczająco duża, by umożliwić badanie histopatologiczne, oraz nie prowadzić do uszkodzenia tkanek podczas pobierania.

Zmiany grudkowe powiek – usuwanie brodawek

Rogowacenie łojotokowe, zwane także brodawką łojotokową, można leczyć przez złuszczanie lub usunięcie chirurgiczne przy użyciu skalpela.

Brodawek pospolitych niekiedy pozbywa się za pomocą krioterapii, co prowadzi do ich zniszczenia i zatrzymania ich rozprzestrzeniania się. Istnieje także możliwość chirurgicznego usunięcia tych zmian.

W przypadku wystąpienia rogu skórnego, konieczne jest jego całkowite usunięcie, wraz z podstawą zmiany, w celu ostatecznego ustalenia przyczyny jego powstania.

W leczeniu mięczaka zakaźnego stosuje się różne metody, takie jak obserwacja, laseroterapię, krioterapię ciekłym azotem (w przypadku niewielkich wykwitów, choć mogą pojawić się pęcherze i blizny, a zabieg trzeba powtarzać co 2-4 tygodnie), łyżeczkowanie lub usuwanie zmian igłą. Leczenie farmakologiczne obejmuje stosowanie kremu imikwimod (Aldara 5%) miejscowo przez 4-16 tygodni, nakładając go na zmiany na noc (6-10 godzin), a następnie zmywając rano.

Prosaki zwykle znikają same i nie wymagają interwencji, ale w niektórych przypadkach można je usunąć igłą lub skalpelem, oczyszczając je z zawartości.

Naskórkowe torbiele wtrętowe (kaszaki) leczy się przez przecięcie ściany torbieli, usunięcie jej zawartości i wszycie ściany torbieli, by zapobiec jej ponownemu zamknięciu (marsupializacja). Alternatywą jest usuwanie brodawek chirurgiczne.

Leczenie kępek żółtych polega na ich usunięciu chirurgicznym, ale należy pamiętać, że zmiany mogą nawracać. W trakcie zabiegu chirurgicznego należy zachować ostrożność, aby uniknąć blizn i ewentualnego odwinięcia powiek po operacji. Można również zastosować laser CO2, który nie powoduje krwawienia, nie wymaga szwów i jest stosunkowo szybki, ale istnieje ryzyko powstania blizn i odbarwień skóry.

FAQ

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Guzy pochodzące z gruczołów potowych oraz mieszków włosowych usuwa się chirurgicznie.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie? Zmiany wycinane chirurgicznie z marginesem zdrowych tkanek uznaje się za całkowicie wyleczone. Jeśli w marginesach operacyjnych pozostaną komórki guza, konieczne będzie dalsze leczenie. W przypadku zmian łagodnych można zdecydować się na ich obserwację.

Po leczeniu kępek żółtych często dochodzi do nawrotów, zarówno po zabiegu chirurgicznym, jak i po zastosowaniu lasera. Po usunięciu chirurgicznym kępek żółtych u około 40% pacjentów zmiany pojawiają się ponownie. W przypadku kolejnej operacji ryzyko nawrotu jest jeszcze wyższe. W ciągu pierwszego roku po zabiegu nawroty występują u 26% pacjentów. Osoby z zaburzeniami lipidowymi oraz zmiany występujące na wszystkich czterech powiekach mają większe ryzyko nawrotu.

Co należy robić po leczeniu?

Po zakończeniu leczenia guzów łagodnych nie wymaga się specjalnego nadzoru, jedynie okresowe rutynowe badania okulistyczne (częstotliwość nie została określona).

Jak zapobiegać zachorowaniom?

Czynniki predysponujące do rozwoju nowotworów skóry, takie jak jasna karnacja, niebieskie oczy czy rude włosy, są niezależne od nas.

Ryzyko rozwoju guzów skóry zwiększa nadmierne narażenie na promieniowanie UV (zarówno słoneczne, jak i z solarium), pęcherzowe oparzenia skóry u dorosłych, oparzenia skóry wywołane słońcem u dzieci. W związku z tym należy unikać nadmiernego przebywania na słońcu, zwłaszcza unikać oparzeń słonecznych, oraz korzystania z solarium bez odpowiedniego zabezpieczenia skóry. W niektórych krajach wprowadzono zakaz korzystania z solariów przez osoby poniżej 18. roku życia, a dorosłych zobowiązano do wyraźnego ostrzegania o ryzykach związanych z promieniowaniem UV. Palenie tytoniu zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów skóry, dlatego powinno się unikać ekspozycji na dym tytoniowy.

Wczesne zgłaszanie się z podejrzanymi zmianami do specjalisty może pomóc w zapobieganiu rozwojowi choroby.

U pacjentów z kępkami żółtymi, szczególnie u tych z zaburzeniami gospodarki lipidowej, zaleca się badanie poziomu cholesterolu LDL i HDL oraz triglicerydów. W przypadku nieprawidłowości, warto stosować dietę niskotłuszczową i odpowiednie leki.